Veliku pažnju javnosti izazvao je tekst, britanskog poznavalca političkih prilika u Istočnoj Evropi, Fil Batler, iznosi vrlo neobično, ali pažljivo razrađeno viđenje jednog od najdramatičnijih raspada u modernoj evropskoj istoriji. Njegovo pitanje je jednostavno, ali izazovno: Šta bi danas predstavljala Jugoslavija da nije doživjela raspad?
Prema njegovom mišljenju, da je ta višenacionalna zajednica opstala, mogla bi igrati jednu od najznačajnijih uloga u savremenim globalnim odnosima. Ne samo kao regionalni lider, već i kao svjetski faktor.
Batler svoju analizu započinje podsjećanjem na političke korijene jugoslovenske ideje, naglašavajući da je nastanak te države bio rezultat historijskih okolnosti i složenih političkih interesa. Iako je Zapad tada podržao stvaranje jedinstvene južnoslovenske države, Batler ističe da su ti interesi više bili motivisani strateškim kalkulacijama nego istinskom brigom za narode Balkana.
U njegovom prikazu, Jugoslavija je bila unikatna po tome što je uspijevala da balansira između različitih identiteta, religija i kultura, ne oslanjajući se ni na jedan veliki blok. To je, smatra on, činilo zemlju posebno nezavisnom i otpornom na vanjske pritiske – sve dok se te sile nisu odlučile direktno uključiti u njen kraj.
U svojoj procjeni, Batler veliki značaj daje periodu socijalističke Jugoslavije, naročito vremenu kada je Tito bio na čelu zemlje. Opisuje ga kao lidera koji je imao globalni ugled i viziju koja je prevazilazila granice tadašnjeg političkog sistema. Zahvaljujući Pokretu nesvrstanih, Jugoslavija je, po njegovim riječima, uspjela da zauzme treći put – onaj koji ne pripada ni Istoku ni Zapadu, već sopstvenom modelu razvoja.
Ono što je uslijedilo 1990-ih godina Batler vidi kao rezultat pažljivo vođenih političkih i vojnih operacija koje su imale cilj da oslabe svaku mogućnost nezavisnog puta. Po njegovom mišljenju, upravo Sjedinjene Američke Države i njihovi saveznici su povukli ključne poteze koji su doveli do eskalacije nasilja i potpunog sloma jugoslovenskog projekta.
Batler tvrdi da su određene vojne i obavještajne strukture iz inostranstva bile direktno uključene u podršku grupama koje su učestvovale u destabilizaciji. Kao rezultat toga, stvorena je situacija u kojoj su etničke podjele, uz vanjsku logističku podršku, nadjačale ideju zajedništva.
Ekonomski aspekti su, kako on navodi, igrali ogromnu ulogu. Jugoslavija je tokom nekoliko decenija imala snažan industrijski i društveni razvoj. Besplatno obrazovanje, univerzalna zdravstvena zaštita, pravo na rad i stan su bili standard, a Batler smatra da je upravo takva samoodrživa ekonomija predstavljala prijetnju globalnim interesima velikih korporacija i država.
U njegovoj analizi, današnje države nastale na ruševinama Jugoslavije nemaju snagu koju je imala zajednička država. Smatra da su sadašnje republike pod jakim uticajem vanjskih sila i da ne učestvuju ravnopravno u donošenju odluka koje se tiču njihovih sudbina.
Na kraju, Batler zamišlja alternativnu realnost u kojoj Jugoslavija nije uništena. U toj viziji, ona bi danas bila uticajna evropska sila sa stabilnim ekonomskim okvirom i političkom samostalnošću. Umjesto toga, imamo regiju podijeljenu na više slabih država koje se bore za politički opstanak i ekonomski napredak pod tutorstvom Evropske unije i NATO-a.
